W Europie slowo "kaligrafia" kojarzy sie zazwyczaj ze sztuka starannego pisania. W Japonii i Chinach kaligrafia to cos wiecej. Zdobyla ona tutaj status waznej sztuki.

Jezyk chinski jest zapisywany za pomoca znakow piktograficznych i ideograficznych pisanych pionowo z gory na dol od strony prawej do lewej. Japonczycy przeniesli znaki chinskie do swojego systemu pisania i uzupelnili ten zbior o nowe symbole fonetyczne "kana". Do pisania uzywano papier (jap. kami), a glownym przyborem pismienym uzywanym do dzisiaj byl pedzel (jap. fude) i czarny tusz (jap. sumi). Sztuka japonskiej i chinskiej kaligrafii (jap. shodo) jest zasadniczo sztuka pisania japonskich i chinskich znakow za pomoca tych materialow.

Japonska kaligrafia zaczela sie rozwijac w okresie Asuka (552-646 r. n.e.) i okresie Nara (646-794 r. n.e.), kiedy to Japonczycy zaczeli czerpac wzorce z kultury chinskiej. W tym czasie byl praktykowany chinski styl pisma "karayo". W przeciwienstwie do "karayo" styl kaligrafii "wayo" mial juz cechy wyraznie odrozniajace japonska kaligrafie od chinskiej. Chinski styl japonskiej kaligrafii opiera sie na chinskich znakach "kanji".

Prawie wszystkie znaki uzywane w Japonii powstaly w Chinach ponad 3000 lat temu. Pierwsze chinskie znaki byly prymitywnymi piktografami (shokei-moji) obrazujacymi obiekty materialne: slonce i ksiezyc, gory i rzeki, rosliny i zwierzeta, albo rzeczy z dziedziny ludzkiego zycia: domy, narzedzia, naczynia, odziez. Znaki symboliczne (shiji-moji) okreslaly pojecia polozenia ilosci itp. Znaki o zlozonym znaczeniu (kai-i-moji) skladaja sie z dwoch znakow w jednym. Np. chinski znak hao - kochac przedstawia piktograf kobiety i dziecka. Keisei-moji (znaki forma-dzwiek) zlozone sa z dwoch czesci: z jednej oznaczajacej wymowe i z drugiej okreslajacej znaczenie. Np. slowo chan - wojna opisane jest przez znak zlozony z fragmentu oznaczajacego wymowe i piktografu "wlocznia". Znaki "kashaku" uzyto do slow o podobnej wymowie, ale zupelnie inym znaczeniu. Np. slowo lai - przybywac ma wymowe lai i jest opisane piktografem lai oznaczajacym rzeczy. Wreszcie znaki "tenchu", ktore uzywane sa do slow o zblizonym znaczeniu. Na przyklad znak okreslajacy slowo e - zlo, w procesie rozwoju znaczenia, uzyty byl do slowa wu - nienawidziec.
Z trzech elementow w kaligrafii, ktore zawieraja chinskie znaki: forma, wymowa i znaczenie, najwazniejszym wydaje sie forma ze wzgledu na duzy potencjal wariantow graficznych.

Pierwsze archaiczne znaki pisma w Chinach na kosciach do wrozenia i na szylkrecie z czasow dynastii Yin (1500-1100 r. p.n.e.) i napisy na naczyniach z brazu z okresu Chou (1100-221 r. p.n.e.) trudno byloby zaliczyc do kaligrafii. To jednak poczatkow kaligrafii moznadopatrywac sie juz w okresie Walczacych Krolestw (403-221 r. p.n.e.). W tym czasie byly w uzyciu dwa style pisma: KOBUN (starozytne pismo), ktore bylo uzywane w tzw. Szesciu Krainach (Ch'i, Ch'u, Yen, Wei, Han i Chao) oraz DAITEN (wielkie znaki) uzywane w kraju Ch'in. Pozniej pojawilo sie pismo SHOTEN (male znaki) wprowadzone przez Li Su (210 r. p.n.e.) - Pierwszego Ministra tak zwanego Pierwszego Cesarza Shih Huang Ti. Wtedy rowniez uksztaltowaly sie ine pisma standardowe.
Na przyklad styl KOREI (stare REISHO) powstal w wyniku uproszczenia malych znakow przez Ch'eng Mo z Kraju Ch'in dla ulatwienia pracy w czasie podrozy sluzbowych. Styl HAPPUN (tzw. KANREI lub HANREISHO) to piekna odmiana stylu KOREI utworzona w czasie panowania dynastiiHan (206 r. p.n.e.-220 r. n.e.). Ine przyklady, to pismo KOKUFU do specjalnych zastosowan, pismo wezowe CHUSHO do napisow na choragwiach, czy SHUSHO do napisow na broni.

Podstawowymi stylami kaligrafii o najwiekszym znaczeniu, ktore powstaly przed koncem IV wieku byly style:
- TENSHO - styl znakowy, pieczatkowy, najstarszy, zawiera style wielkich i malych znakow;
- REISHO - styl skrybow, do przepisywania;
- KAISHO - styl blokowy, standardowy;
- GYOSHO - styl polpochyly;
- SOSHO - styl pochyly, tzw. pismo trawiaste.

Styl SOSHO (so - trawa, sho - pismo; sosho - szorstki szkic, rysunek, pismo trawiaste), ktory zaczal funkcjonowac w okresie dynastii Han (206 r. p.n.e. - 8 r. n.e.) ma kilka odmian. Na przyklad napisyna listwach drewnianych z okresu Han dowodza, ze byl uzywany styl pisma SOSHO, nazywany KOSO (stara trawa).Ina forma SOSHO jest SHOSO, ktory rozwinal sie z KOSO. KOSO wyroznia sie mocno pofalowanymi liniami. Ta ceche okresla sie jako HATAKU - falowanie przybrzeznych fal. Tutaj linie szerokie na brzegach odbijaja siegwaltownie na prawo, ku gorze. Pozniej SOSHO ewoluowalo do odrebnego "luznego" stylu DOKUSOTAI i "powiazanego" stylu REMMENTAI (obydwa ok. 400 r. n.e.) oraz pokrewnego KYOSOTAI - "dzika trawa" (okres dynastii T'ang - 618-907 r. n.e.).

Podstawowy styl GYOSHO (polkursywa) byl uzywany podczas okresu dynastii Han i sadzi sie, ze byl utworzony przez Liu Te Sheng'a w poznym okresie Han (25-220 r. n.e.). Styl GYOSHO jest uproszczeniem styluREISHO i wyglada na to, ze byl oddzielnym stylem funkcjonujacym w czasie przejscia z poznego okresu Han dodynastii Wei. Typowe przyklady stylu GYOSHO mozna zobaczyc w zbiorze kaligrafii Ta T'ang San Tsang Sheng Chiao Hsu autorstwa Wang Hsi Chih z Kraju Ch'in. Wang Hsi Chih zyl prawdopodobnie w latach 321-379 i chociaz jego kariera nie byla zbyt udana, to jednak mial niezrownana reputacje jako kaligraf. Uzywal kaligrafii we wszystkich stylach, ale szczegolne znane sa jego style pisma KAISHO i SOSHO. Jego syn Wang Hsien Chih (344-388) tez wniosl duzy wklad do kaligrafii. Obydwaj znani sa jako "Dwoch Wang".

O stylu kaligrafii blokowej KAISHO (styl, ktory powstal z uproszczenia stylu KANREI) swiadcza napisy na kamieniach datowane w epoce Trzech Krolestw (220-265) i w epoce Zachodniej Dynastii Chin (265-317). Elementy stylu KANREI mozna dostrzec w napisach na niedawno odkrytych grobowcach z czasow Wschodniej Dynastii Chin (317-420), Liu Sung (420-479) i Ch'i (479-502).

W piatym i szostym wieku pojawil sie nowy styl kaligrafii ZATTAISHO (pismo ornamentalne). Kaligrafia ZATTAISHO zawiera odmiany form TENSHO i REISHO. Przyklady ZATTAISHO mozna zobaczyc na skladanych parawanach. Kaligrafia wykonana byla zarowno w czarnym tuszu, jak i w kolorowym i uzyta byla w dekoracyjnych celach. W dziele Wen Tzu Chih autorstwa Wang'a Yin z Liu Sung i w Chuan Li Wen T'i autorstwa Hsiao Tzu Liang'a z Ch'i mozna znalezc kilkadziesiat odmian stylu ZATTAISHO. Style ornamentalne kaligrafii byly w uzyciu az do okresu panowania dynastii Tang, jednak zaczely wychodzic z uzycia przed okresem Sung (960-1126).

Japonskie style kaligrafii rozwijaly sie rownolegle z podstawowymi stylami chinskimi.Obok pieciu podstawowych stylow Japonczycy rozwineli pismo KANA - znaki, ktore okreslaly dzwieki w przeciwienstwie do znakow ideograficznych. Rozwinely sie trzy odmiany pisma KANA: MAN'YOGANA, KATAKANA i HIRAGANA. MAN'YOGANA, to wybrane kanji uzyte fonetycznie dla przedstawienia sylab jezyka japonskiego. Metoda ta byla wielokrotnie uzyta w zbiorze poetyckim "Man'yoshu" z osmego wieku. W czasach, kiedy pisano ten zbior, Japonczycy nie mieli wlasnego systemu pisania i dlatego niektore japonskie poematy napisane sa raz za pomoca znakow chinskich uzytych fonetycznie, a inym razem ideograficznie. Obok stylu pisma MAN'YOGANA w procesie zdecydowanych uproszczenrozwinely sie dwa alfabety sylabiczne: HIRAGANA i KATAKANA. Na poczatku KATAKANA byla uzywana w polaczeniuz kanji do zaznaczenia koncowek czasownikow, podczas gdy HIRAGANA byla uzywana niezaleznie. Obecnie to HIRAGANA przede wszystkim jest uzywana w polaczeniu z kanji, podczas gdy KATAKANA stosuje sie zasadniczo do takich celow, jak uwydatnienie (emfaza), w telegramach czy w slowach obcego pochodzenia. Wspolczesnie stylu MAN'YOGANA uzywa sie wylacznie w kaligrafii.

Rozwoj KANA w Japonii odbywal sie trzema drogami (OTOKODE, SOKANA i ONADE). Pismo blokowe KAISHO i polpochyle GYOSHO, uzywane fonetycznie, bylo domena mezczyzn (pismo meskie - OTOKODE). Pismo "trawiaste" SOSHO, uzywane fonetycznie, to tzw. SOKANA. HIRAGANA, to tzw. pismo damskie (ONADE). HIRAGANA rozwinela sie w wyniku dosc znacznych uproszczen i rafinacji stylu SOSHO. Sylabariusz KATAKANA powstal ze znakow diakrytycznych uzywanych przez mezczyzn jako pomoc w czytaniu chinskich tekstow. Ciekawym zastosowaniem HIRAGANY, korespondujacym ze stylem ZATTAISHO, jest uzycie jej jako element zdobniczy. Uzywano jej do napisow na szyldach, tabliczkach z nazwami budynkow, bram, stawow itd.

Uta-e (wiersze-obrazy) - typ malarstwa krajobrazow, to przyklad zastosowania japonskich znakow ozdobnych. Ten typ malarstwa zawiera zwykle sceny przedstawiajace brzegi rzeki albo jeziora z trzcinami. Posrod trzcin ukryte sa napisy, albo tez teksty sa tak napisane, ze wygladaja jak trzciny. Czasami znaki kaligrafii napisane byly tak, ze wygladaly jak plynaca woda, ptaki wodne, lawice piasku, skaly itd.

Obok duzej ilosci kaligrafii HIRAGANA sama w sobie jest piekna i charakterystyczna tylko dla kaligrafii japonskiej. Natomiast styl "trawiasty" SOSHO chyba najlepiej pokazuje jej nature.

Chinskie pismo ideograficzne zawiera okolo 50000 znakow. Jednak wspolczesnie w Japonii uzywa sie tylko od 3000 do 4000 znakow. W 1946 roku Rzad Japonii ustalil liste obowiazkowych 1850 znakow (TOYOKANJI) na powszedni uzytek. Liste ta uzupelniono pozniej o 28 znakow zalecanych do prasy oraz o 92 znaki do pisania imion i nazwisk. Rownoczesnie obok znakow kanji funkcjonuje 46 znakow hiragany i 46 znakow katakany.

opr. Marek Gumny