Pojawia się w Japonii w roku 402, wraz z "Dialogami" (spisanymi przez uczniów Konfucjusza); wywarł duży wpływ na moralność i etykietę, przyjęty przez dwór cesarski.

Jest on dla Japończyków kodeksem moralnym. Konfucjanizm opiera się na pięciu powinnoœciach:
- powinność poddanego wobec pana
- powinność syna wobec ojca
- powinność żony wobec męża
- powinność młodszego brata wobec starszego
- powinność przyjaciół wobec siebie nawzajem

Punktem wyjścia dla powstania tych zależności jest przekonanie, że człowiek, w odróżnieniu od zwierzęcia, może żyć tylko w rodzinie, która ma swoje oparcie w organizacji państwa.

Ponadto konfucjanizm głosi pięć cnót, które powinien kultywować szlachetny człowiek. Sš to:
- wspaniałomyślność (jin)
- sprawiedliwość (gi)
- etykieta (rei)
- wiedza (chi)
- szczerość (shin)

Twórcą tej religii był KONFUCJUSZ (właśc. Kong Qiu, zw. także Kongfuzi), 551-479 p.n.e., chiń. filozof i myśliciel społ.-polit.; twórca systemu filoz. i moralno-społ., zw. konfucjanizmem.
K. urodził się w Zou w księstwie Lu, ob. prow. Shandong, dokąd jego rodzina przeniosła się w obawie przed działaniami wojennymi. Ojciec K. był urzędnikiem wojsk.; mając 9 córek i kalekiego syna z pierwszego małżeństwa ożenił się ponownie w wieku 70 lat i z tego związku narodził się K. (imię własne Qiu, nazwisko rodowe Kong). Ród Kong wywodził się od król. dyn. Shang (1766-1123 p.n.e.), która po pokonaniu przez ród Zhou (1111-256 p.n.e.) otrzymała księstwo Song, ob. prow. Henan (K. należał do 4 pokolenia osiadłego w nowej ojczyźnie). Matka K. pochodziła z rodu Yan. K. poznał biedę i trudy życia. Kiedy miał 3 lata, zmarł jego ojciec i dalej wychowywała go samotnie matka; jako wdowa przeniosła się do Qufu pod Yanzhou, gdzie do dziś stoi świątynia przodków rodu. K. ożenił się w wieku 18 lat, rozpoczął karierę urzędniczą i wkrótce stał się doradcą księcia.
Działalność K. przypadła na okres zachwiania się władzy dyn. Zhou i rozpadu trad. więzi społecznych. Naczelnym jego dążeniem stało się przywrócenie naruszonego porządku społecznego.

Stopniowo K. zaczął rozwijać własne poglądy, a ok. 530 rozpoczął ożywioną działalność nauczycielską (otworzył własną szkołę). Tradycja wspomina również o jego spotkaniu z wielkim myślicielem Laozi. Nowy władca Lu awansował K. na stanowisko min. sprawiedliwości (ok. 510). K. wprowadził pewne reformy, lecz wkrótce zrezygnował ze stanowiska i 497 opuścił Lu w towarzystwie kilku uczniów. Wędrował po kraju z nadzieją podzielenia się poglądami z lokalnymi władcami, którzy zechcieliby go zatrudnić i realizować jego idee. Nie spotkał się jednakże z przychylnym przyjęciem, ostatecznie porzucił nadzieję na otrzymanie państw. stanowiska i 483 wrócił do ojczyzny (Lu), by poświęcić się wyłącznie pracy wychowawczej i nauczycielskiej. Dokonał redakcji starożytnego piśmiennictwa chiń. (wprowadzajac do jego egzegezy swoje własne koncepcje); tradycja przypisuje mu redakcję i częściowe autorstwo Pięcioksięgu (Wujing) kanonu konfucjańskiego: Księgi dokumentów (Shujing), Księgi przemian (Yijing), Księgi pieśni (Shijing), Zapisków o obyczajach (Liji) oraz Wiosen i jesieni (Chunqiu).
W chwili śmierci miał ok. 3000 uczniów, a 72 zostało wielkimi uczonymi. Kolejne pokolenia rozpropagowały idee K. po całych Chinach.

W okresie dyn. Han (206 p.n.e.-220 n.e.) oraz od panowania dyn. Song (960-1279) do czasów Rep. Chiń. (1911) stały się, pod postacią konfucjanizmu (rujiao), uniwersalną doktryną państwową Chin. Kształtowały również duchowość społeczeństw w innych krajach Azji: Japonii, Korei Południowej, Singapurze, Tajwanie i Wietnamie. Jedyną źródłową pracą mogącą reprezentować poglądy K. są Dialogi konfucjańskie (Lunyu), będące zbiorem wypowiedzi i uwag spisanych przez jego uczniów.
Centralnym zagadnieniem jego filozofii jest pojęcie człowieczeństwa -- ren, będącego gł. cnotą człowieka szlachetnego, a zarazem jego podstawowym obowiązkiem. Istotą ren jest dobroć i miłość jako właściwy stosunek do ludzi, tj. dobre postępowanie, współczucie i życzliwość. Ren to dostrzeganie tego, co w każdym człowieku wartościowe, jak również umiejętność widzenia jego wad i ułomności (by samemu ich uniknąć i innych od nich odwieść). Zdaniem K. moralność jest zakorzeniona w ludzkiej naturze i otwarta na to, co boskie. Metodą osiągnięcia ren jest rozwijanie moralnych nawyków przez przestrzeganie li (przyzwoitości), czyli norm regulujących relacje międzyludzkie, oraz zachowywanie rytuałów. Cnota człowieczeństwa (humanitarności) pozwala zachować godność ludzką w bogactwie i nędzy życia, staje się źródłem wewn. spokoju oraz warunkuje osiągnięcie doskonałości. Wymienić należy również: yi -- prawość, tj. bezinteresowne działanie i nawyk wyrażania uczuć o odpowiedniej porze i w odpowiednim miejscu, zhi -- rozsądek, dający możliwość wyrażania trafnych sądów, xin -- szczerość, wierność, dotrzymywanie obietnic i mówienie tego, co się myśleć powinno.

Cnoty ren, li, yi, zhi i xin są uznawane w tradycji chiń. za 5 gł. wartości moralnych (wu chang). Więzi międzyludzkie, podporządkowane lojalności (zhong), troskliwości (xiao), przyjaźni (di) i wzajemności (shu), ujmuje K. w 5 podstawowych relacjach (wulun): pan-sługa, ojciec-syn, mąż-żona, starszy brat-młodszy brat, przyjaciel-przyjaciel. Nauka K. odwołuje się do ludzkiego serca i moralnego charakteru istoty ludzkiej. Samorealizacja jednostek przez pełny rozwój człowieczeństwa prowadzi do zbudowania idealnego społeczeństwa, wolnego od przestępstw i gwałtu, oraz do osiągnięcia pokoju na świecie, będącego odzwierciedleniem ładu niebios dao (tao). Rządzenie narodem pozostającym w chaosie wymaga metody zhengming (rektyfikacji pojęć), tj. porządkowania rzeczy zgodnie z ich nazwą (sprawienie, by władca był władcą, minister ministrem, ojciec ojcem czy syn synem). W sensie negatywnym zhengming sugeruje, że nikt nie powinien spełniać obowiązków, które mu nie przysługują.

Działalność K. przyczyniła się w dużej mierze do rozwoju kultury chiń. oraz wywarła wpływ na ukształtowanie dominującego w starożytnych Chinach stylu życia i myślenia, opartego na poszanowaniu tradycji i przeszłości. Filozofia K. opierała się na dawnej religii, której przedmiotem kultu był Pan w górze lub Niebo, najwyższe bóstwo.
W Dialogach konfucjańskich K. stwierdza, iż to Niebo zrodziło w nim cnotę de, a swój rozwój duchowy charakteryzuje: "Gdy miałem lat piętnaście, skupiłem swe wysiłki na nauce. Gdy osiagnąłem lat trzydzieści, ustaliły się me zasady, zaś w wieku lat czterdziestu nie miałem już wahań. W wieku lat pięćdziesięciu pojąłem wolę Niebios. Gdy osiągnąłem wiek lat sześćdziesięciu, rozumiałem wszystko, co się kryło za tym, co mówiono mi. Dopiero gdy dożyłem lat siedemdziesięciu, mogłem iść za pragnieniem mego serca, nie przekraczając przy tym żadnej z reguł."

Taoiści i buddyści, chcąc wskazać, że ich nauki nie są sprzeczne z istotą nauk K. i konfucjańską religią państw., popularyzowali sentencję: trzy nauki to jedno. Nauki K. miały swoich zwolenników nie tylko w Azji. W XVII i XVIII w. dotarły dzięki misjonarzom jezuickim do Europy, a ich gorącymi zwolennikami stali się m.in. tacy filozofowie jak: G.F. Leibniz, Ch. Wolff czy Voltaire. Od 1984 w Chiń. Rep. Lud. zaczęto obchodzić uroczyście dzień urodzin K. (28 IX) jako Dzień Nauczyciela.

T. Ż BIKOWSKI Konfucjusz, Warszawa 1963; Dialogi konfucjańskie, Warszawa 1976; M.J. KÜNSTLER Sprawa Konfucjusza, Warszawa 1983.

(c) Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.